Ferdinand von Richthofen

   Ferdinand Freiherr von Richthofen (1833-1905) był wybitnym niemieckim uczonym. Zasłynął jako geolog, geograf i kartograf dzięki szeroko zakrojonym badaniom jakie prowadził w Europie, Ameryce Północnej i Azji w drugiej połowie XIX w. Uważany jest za twórcę podstaw współczesnej geomorfologii oraz geografii jako dyscypliny naukowej.

   Pochodził z arystokratycznego rodu zamieszkującego majątek Snowidza koło Jawora. Był synem Karla von Richthofena (1801-1874) i Ferdinande z domu von Kulisch (1807-1885). Urodził się 5 maja 1833 r. w Karlsruhe, czyli obecnym Pokoju na Śląsku Opolskim, skąd pochodziła jego matka. Dom rodziny Kulisch mieścił się przy dzisiejszej ulicy Namysłowskiej. Ochrzczony został w kościele ewangelickim Księżnej Zofii w Pokoju w obrządku protestanckim, ale wychowany był po katolicku, ponieważ jego ojciec Karl von Richthofen w 1838 r. przeszedł na katolicyzm.

   W 1844 r. Ferdinand von Richthofen wraz z rodziną przeprowadził się do Wrocławia na Ostrów Tumski, gdzie ukończył katolickie gimnazjum. Od 1852 r. studiował nauki przyrodnicze, najpierw na Uniwersytecie we Wrocławiu, a następnie w Berlinie. W 1856 r. ukończył naukę z tytułem doktora geologii. Jego praca doktorska dotyczyła skały wulkanicznej o nazwie melafir. Początkowo pracował jako geolog w austriackim Cesarskim Instytucie Geologicznym w Wiedniu. Zajmował się geologicznym opisem południowego Tyrolu w Alpach i Transylwanii w Karpatach. Badania  te prowadził od 1856 do 1860 roku.

   Od 1860 r. podróżował po krajach Azji Wschodniej jako członek pruskiej misji handlowo-dyplomatycznej. Zwiedził Cejlon (Sri Lankę), Japonię, Tajwan, Filipiny i Indonezję. Podczas wypraw przemierzał przez nieznane dotąd obszary kontynentu i opisywał je w celach naukowych. Z powodu zamieszek politycznych w Azji wyjechał do Stanów Zjednoczonych, w których panowała tzw. „gorączka złota”. Mieszkał w San Francisco i pracował jako dziennikarz dla niemieckich gazet oraz geolog dla amerykańskiego przemysłu. W latach 1862-1868 prowadził badania geologiczne w Kalifornii oraz w górach Sierra Nevada. Klasyfikował skały wulkaniczne, badał występowanie złota w formacjach geologicznych.

   Od 1868 do 1872 roku podróżował po Chinach. Podjął się 7 podróży przez 13 z 18 prowincji tego kraju, którego językiem nie mówił. Chiny w tym czasie były krajem wrogo nastawionym do cudzoziemców, mało znanym w Europie. Jego przewodnikiem i tłumaczem w Chinach był Paul Splingaert (1842-1906), belgijski podróżnik, mianowany oficjalnym chińskim mandarynem, znawca języka chińskiego i zwyczajów tego kraju.

   Pierwsze cztery podróże były finansowane przez Bank Kalifornijski w Stanach Zjednoczonych. Kolejne sponsorowała Izba Handlowa w Szanghaju w zamian za raporty w języku angielskim na temat zasobów gospodarczych obszarów przez niego odwiedzanych. Jego raporty zostały opublikowane jako Listy w sprawie Chin (Shanghai, 1870-72), w których opisuje znaczenie obszaru węglowego Shantung i podkreśla potencjał handlowy portu Tsingtao, okupowanego później przez Niemców.

  Interesował się Chinami pod kątem przyrodniczym i społeczno-ekonomicznym. Szczegółowo pracował nad geologicznym i geomorfologicznym obrazem badanego terenu. Analizował formy powstałe w wyniku wewnętrznych i zewnętrznych procesów kształtujących powierzchnię Chin. Wprowadził termin abrazja morska oraz ugruntował pogląd o eolicznym pochodzeniu lessu. Porównał strefy występowania laterytu w Ameryce oraz w Azji, co doprowadziło go do wniosku, że skała ta jest produktem wietrzenia w klimacie tropikalnym. Wyróżnił loping jako trzecią, najmłodszą epokę permu, trwającą około 9 milionów lat. Nazwę epoki zaczerpną od miasta Louping w prowincji Yunnan (Chiny).

   Ponadto zajmował się kulturowo-historycznym opisem Chin. Badał stosunki handlowe między Chinami a Zachodem. Wprowadził termin „jedwabny szlak” (Seidenstrasse), jako zbiorową nazwę sieci szlaków handlowych łączących Chiny z Europą Środkową, Zachodnią Azją, Morzem Śródziemnym, a także Indiami. Jedwab był najbardziej drogocennym, choć bynajmniej nie jedynym produktem, którym handlowano na tych trasach. Chiny były pierwszym krajem, który produkował jedwab. Jego sprawozdania z tych podróży („China. Ergebnisse eigener Reisen und darauf gegründeter Studien” 1877-1912) w formie 5-tomowej monografii z 2-tomowym atlasem geograficznym pokazały nowy i dopracowany obraz Chin.

   Pierwszy tom został wydany w 1877 roku i liczył 758 stron. Opisał w nim między innymi stepy solne, krajobraz lessowy oraz znaczenie łańcuchów górskich Kunlun-Shan-Ketten, które nazywa kręgosłupem wschodniej połowy Azji. Drugi tom opublikowany w 1882 r. uważany jest za prototyp nowoczesnej geografii regionalnej. Tomy III i V zostały wydane dopiero po śmierci geografa w 1911 r. przez jego ucznia Ernsta Tiessen’a. Atlas Chin („Atlas of China I” 1885) przedstawia pierwsze naukowe mapy Chin. Zawarł w nim mapy orograficzne i geologiczne. Praca ta wywarły ogromny wpływ na dalsze badania nad tą częścią świata. Drugi tom „Atlas of China” został wydany po jego śmierci w 1912 r. przez Max’a Croll’a. Poza tym w 1886 r. wydał przewodnik dla odkrywców „Führer für Forschungsreisende” zawierający metodyczne podstawy badań geomorfologicznych, dzięki czemu określany jest „ojcem” nowoczesnej geomorfologii.

   W 1873 r. został wybrany prezesem Towarzystwa Geograficznego w Berlinie. Stanowisko to sprawował aż do śmierci w 1905 roku. Jako prezes zorganizował ekspedycję naukową na Grenlandię (1892-93), ekspedycję naukową w celu zbadania Oceanu Atlantyckiego i Indyjskiego (1898-99) oraz ekspedycję na biegun południowy (1901-03) prowadzoną przez jego ucznia Ericha von Drygalskiego.

   W latach 1875-83 pracował jako wykładowca geografii na Uniwersytecie w Bonn. Następnie mianowany został profesorem geografii na Uniwersytecie w Lipsku (1883-86). Od 1886 wykładał geografię fizyczną na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie, na którym w latach 1903-04 pełnił funkcje rektora. Uczestniczył w zakładaniu Instytutu Geograficznego (Geographische Institut) oraz Instytutu Oceanografii (Institut für Meereskunde) w Berlinie. Był inicjatorem i założycielem Muzeum Oceanografii na uniwersytecie, którego budowa została ukończona przez Albrechta Penck’a w 1906 roku.

   Od 1899 r. był członkiem Pruskiej Akademii Nauk w Berlinie. W tymże roku przeprowadził VII Międzynarodowy Kongres Geografów w Berlinie. Ponadto był członkiem Niemieckiego Towarzystwa Afrykańskiego i Niemieckiego Towarzystwa Geologicznego.

  Ożenił się w wieku 46 lat (1879) z córką berlińskiego profesora prawa. Irmgard Freiin von Richthofen była jego daleką kuzynką, młodszą od niego o 20 lat. Małżeństwo to było bezdzietne. Ferdinand von Richthofen zmarł na atak serca 6 pażdziernika 1905 r. w Berlinie, mieście swoich ostatnich lat życia. Przeżył 72 lata. Został pochowany w grobowcu razem ze swoją żoną na cmentarzu św. Mateusza w Berlinie, a następnie szczątki pary przeniesiono na Cmentarz Leśny w Stahnsdorf koło Berlina.

Ferdynand von Richthofen otrzymał wiele medali i nagród za swoje dokonania. W 1878 roku otrzymał Gold Medal – najwyższe odznaczenie przyznawane przez Królewskie Towarzystwo Geograficzne w Wielkiej Brytanii za odwagę i promowanie geografii oraz za odkrycia naukowe w tej dziedzinie. W roku 1892 otrzymał the Wollaston Medal - jest to nagroda naukowa za dokonania w dziedzinie geologii, najwyższe odznaczenie przyznawane przez Towarzystwo Geologiczne w Londynie. Wykonany był z palladu - metalu odkrytego przez Williama Hyde Wollaston’a. W 1903 roku Ferdinand von Richthofen został odznaczony Medalem Vega przyznanym przez Szwedzkie Towarzystwo Antropologii i Geografii za odkrycia i osiągnięcia geograficzne oraz geologiczne.

   Wielu znanych geografów było jego uczniami. Należą do nich: Sven Hedin (Szwed), Alfred Philippson, Artur Berson (Polak), Wilhelm Sievers, Wacław Nałkowski (Polak, ojciec Zofii Nałkowskiej), Erich von Drygalski.

   Od 1933 r. Niemieckie Towarzystwo Geomorfologiczne przyznaje srebrne i złote medale Ferdinanda von Richthofena za najważniejsze osiągnięcia geograficzne. Do tej pory przyznano 12 złotych medali (m.in. otrzymali je S. Hedin, E. von Drygalski, A. Philippson) raz jeden srebrny. Otrzymał go w 1933 roku Ernst Tiessen za pośmiertne opracowanie i wydanie dorobku naukowego Richthofena.

   W uznaniu zasług Ferdinanda von Richthofena dla geografii na świecie istnieją liczne obiekty geograficzne nazwane jego nazwiskiem. Na jego cześć przemianowano góry Qilian Shan (Nan-Szan) w północnych Chinach na Góry Richthofena. Jego nazwiskiem nazwano również szczyt w Górach Skalistych w Kolorado w Stanach Zjednoczonych, górę w zachodniej Australii, jezioro, dolinę i wyspę na środku jeziora Laberge w Kanadzie oraz zatokę w zachodniej Nowej Brytanii (Papua-Nowa Gwinea), przejście i przylądek na Antarktydzie.

   W Pokoju obok Kościoła Ewangelickiego 7 czerwca 2012 roku odsłonięto popiersie Richthofena wykonane ze sztucznego kamienia. Autorem dzieła jest Jakub Panitz, opolski rzeźbiarz. Następnego dnia odbyła się międzynarodowa konferencja geograficzna „Nauczanie geografii w Pokoju i w Niemczech” w ramach IX Festiwalu Muzyki Zabytkowych Parków i Ogrodów im. Carla Marii von Webera pt. „W hołdzie Richthofenowi – mistrzowie bel canto”. W konferencji wzięli udział nauczyciele geografii z Polski i Niemiec, władze lokalne, zaproszeni goście i mieszkańcy gminy Pokój.

Agnieszka Michalska i Elżbieta Gosławska

oraz uczniowie:
Paulina Wuczkowska
Agata Ziemniak

Tematy pokrewne:

• Uroczyste odsłonięcie popiersia Ferdinanda von Richthofena przy Kościele Zofii w Pokoju - 7 czerwca 2012 r.
• Seminarium pn. Nauczanie geografii w Polsce i w Niemczech - 8 czerwca 2012 r.