Park w Pokoju
GALERIA

   Pokój w XIX wieku zamieszkiwały mniejszości narodowe, a wśród nich Żydzi. Dziewiętnastowieczny Żyd był przedsiębiorcą i handlowcem, choć nie zawsze tak było. Reformy wprowadzone przez Napoleona Bonaparte dały Żydom możliwość swobodnego handlu i zakładania własnych zakładów. Kodeks Napoleona wprowadził równouprawnienie Żydów, wolność chłopów, swobodę zawodową, zniósł przymusowe zrzeszanie się w cechach. Pokój od 1807 r. był pod okupacją Francji. Prawa cesarza Francuzów wprowadzono po zwycięstwie nad Prusami. W 1812 r. przyznano pruskim Żydom prawa obywatelskie. Posiadali prawa wyborcze. Płacili podatki.

   Już od około 1817 r. w Pokoju odbywały się targi w każdy czwartek. Licznie zjeżdżali się na nie mieszkańcy dwunastu okolicznych wiosek oraz oferujący swoje towary rolnicy, rzemieślnicy i handlarze. Od roku 1848 znaczna część ludności żydowskiej opuściła Miejsce koło Świerczowa, osiedlając się w Pokoju. Żydzi bardzo szybko zaczęli zakładać tu własne zakłady produkcyjne i rzemieślnicze. Powstała drukarnia książek, gorzelnia, gdzie produkowano wódkę i wina, fabryka ,,Waldwollfabrika” Adolfa Kramera - zakład przemysłowy, w którym z igieł sosny i świerka produkowano materiały włókiennicze, a następnie wykorzystywano je do produkcji przędzy. Adolf Kramer był również kierownikiem zakładu elektrycznego. Istniał zakład kuśnierski braci Schüftan, którzy jednocześnie zajmowali się handlem końmi. Powstała hurtownia cygar, lecznica dla zwierząt.  Żydzi zakładali liczne sklepiki, gdzie można było kupić różne produkty sprowadzane z zagranicy. Handlowali zbożem.

   Oto lista wybranych podatników gminy synagogalnej w Pokoju w powiecie opolskim na rok 1855.

Miejscowość Nazwisko Zawód Kwota podatku w talarach
 Pokój

Louis Bial

Simon Gorenia

wdowa M. Ebstein

Hermann Freund

Julius Goldstein

Abraham Lewy

Motitz Schuftan

Adolph Kraemer

S.J. Schuftan

handlarz pasmanterią

komornik

właścicielka domu

lekarz

handlarz zbożem

farbiarz

rzeźnik

gorzelnik

handlarz końmi
12

1

2

12

6

6

6

12

3
 Domaradz Liber Friedlander oberżysta 1
 Domaradzka Kuźnia Wilhelm Ebstein  restaurator 8
Dąbrówka Dolna

Fritz Ebstein

Bernhard Goldstein

Löbel Schuftan

handlarz drewnem

handlarz drewnem

rzeźnik
4

6

1
Fałkowice Abraham Ebstein  kramarz 5
 Zieleniec Heinrich Friedländer restaurator 4
 Lubnów Wolf Heimann handlarz końmi  1

   Jedną z najwybitniejszych postaci Pokoju pochodzenia żydowskiego był Siegfried Translateur. Urodził się 19 czerwca 1875 r. w Pokoju. Był wiedeńskim dyrygentem i kompozytorem walców, marszów i innych lekkich utworów muzycznych. Wiele tytułów jego utworów nawiązywało do aktualnych wydarzeń. Jego rodzicami byli Rosaline i Salomon Translateur. Muzyczne studia odbył we Wrocławiu, Wiedniu i Lipsku. Uczył się u francuskiego kompozytora muzyki tanecznej Emila Waldteufela. W 1900 r. przeprowadził się do Berlina, gdzie został dyrygentem orkiestry. Tam w 1911 r. założył wydawnictwo muzyczne ,,Lyra”, gdzie publikował swoje własne dzieła oraz kompozycje Jose Armandola, Marca Rolanda, Franca von Blona i Paula Lincke.  Później jego syn Hans przystąpił do firmy ojca. Zmieniono nazwę wydawnictwa na „Lyra Translateur & Co”. Po przejęciu władzy w Wiedniu przez nazistów, Translateur został zmuszony do likwidacji wydawnictwa i  wystąpienia z narodowej muzycznej orkiestry. W 1938r. sprzedał swoją firmę londyńskiemu wydawcy „Bosworth”. W 1943r. razem z żoną był deportowany do obozu koncentracyjnego w Terezinie (obecnie terytorium Czech). Zmarł tam 1 marca 1944 r. w wieku 68 lat. Był autorem około 200 dzieł. Jego najsłynniejszym utworem jest „Wiener Praterleben waltz opus 12”, który napisał w wieku 17 lat. Utwór ten jest czasami nazywany „Sportpalastwalzer”, ponieważ był grany w czasie 6-dniowych wyścigów w Berlin Sports Palace.

   Druga wybitną  postacią był doktor Hermann Freund - żydowski lekarz, konsultant medyczny z Gliwic. W latach czterdziestych XIX wieku  przybył on na prośbę księcia Eugena von Wurttemberga do Pokoju, by założyć w jego imieniu kurort uzdrowiskowo – leczniczy z kąpielami sosnowymi. Uzdrowisko zostało otwarte 27 sierpnia 1847r.

   Początkowo Żydzi spotykali się na wspólnej modlitwie w prywatnym domu, pełniącym funkcję synagogi. W późniejszym czasie w centrum miejscowości w odległości 200 metrów od Kościoła Ewangelickiego Zofii wybudowano nową synagogę (skwer na skrzyżowaniu obecnych ulic Sienkiewicza i 1 Maja). Obecnie działka, na której stała synagoga jest własnością gminy Pokój.

   Żydzi nie osiedlali się tylko w Pokoju, ale także w innych miejscowościach gminy. Trudnili się karczmarstwem i kramarstwem. Wiadomo, że w 1863 r. w Domaradzu mieszkało 21 Żydów, w Fałkowicach 14, Domaradzkiej Kuźni 4, Dąbrówce Dolnej 13, Krogulnej 7, a w Pokoju ok. 130. Jedną  ze znaczących rodzin była rodzina Schüftan, która pochodziła z Miejsca. Posiadali oni karczmę i sklep w Domaradzu, sklep w Fałkowicach, sklep i gospodę w Domaradzkiej Kuźni.

   30 stycznia 1933 r. Prezydent Hindenburg mianował w całkowicie legalny sposób Adolfa Hitlera kanclerzem Niemiec. 27 lutego 1933 r., dzień po pożarze Reichstagu, weszło w życie prawo o „ochronie ludu i państwa”, które umożliwiło dowolne aresztowania. 1 kwietnia 1933 roku bojkotem żydowskich sklepów rozpoczęły się prześladowania Żydów w Niemczech. Nękano i poniżano także tych mieszkających w Pokoju. Władze NSDAP przed żydowskimi sklepami stawiały wartowników, którzy fotografowali wszystkich dokonujących zakupów. 1935 r. w wyniku nazistowskich działań większość sklepów musiano zamknąć. W tymże roku sprzedano sklep i karczmę w Domaradzu, której właścicielem był Max Schüftan, a potem Józef Schüftan. Majątek wyceniono na 20.000 marek. Sklep musiał również sprzedać Adolf  Schüftan. Nie były to jedyne represje. Tak, jak we wszystkich niemieckich miejscowościach, 9 listopada 1938 r. w „noc kryształową” palono synagogi. Spalono także synagogę w Pokoju, a następnego dnia Dom Rabina. Doszło do plądrowania żydowskich sklepów i zakładów. Świadkiem „nocy kryształowej” w Trzebnicy, gdzie uczęszczał do szkoły, był 18 - letni młodzieniec Helmut Seidel z Fałkowic, syn Emila. (Dziadek Adolf Schüftan pochodził z Dąbrówki Dolnej, w 1878 poślubił Cecylię córkę fałkowickiego kupca Adolfa Ebsteina). „Opisywał jak naziści wywlekali Żydów z mieszkań i spędzali ich do jednego miejsca. Helmutowi wystrzyżono na głowie krzyż. Około 25-30 żydowskich mężczyzn zostało skrępowanych za szyję liną i pognano przez miasto. Jako pierwszy szedł w tej kolumnie kupiec Richard Gallewski, któremu wciśnięto do reki tablicę z wykazem żydowskich „przestępstw”. Cała grupa musiała klęczeć przed żydowskimi sklepami, w tym czasie wybijano w nich szyby. Potem każdego Żyda doprowadzono do domu, by mógł zabrać marynarkę, po czym wszystkich pognano na dworzec, skąd następnego dnia wywieziono ich pociągiem do Weimaru. Następnie do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie.”(2)

   Po tych wydarzeniach znaczna część Żydów wyemigrowała z gminy Pokój. Pozostali najprawdopodobniej podczas II wojny światowej zastali wywiezieni do obozów koncentracyjnych. Prawdopodobnie część rodziny Schüftan mieszkająca w Domaradzu, wyjechała do Ameryki. Znacznie tragiczniejszy los spotkał część rodziny Schüftan z Domaradzkiej Kuźni, która trafiła do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu.

Helmut Seidel z rodziną wyemigrował do Hondurasu. Wylądował w Hondurasie z 4 $ w kieszeni. Dzięki uporowi, ambicji i ciężkiej pracy został znanym hotelarzem i jednym z bogatszych ludzi w Hondurasie. Przez 15 lat był przewodniczącym żydowskiej społeczności w Hondurasie. Mieszka tam obecnie z żoną, dziećmi, wnukami i prawnukami. Aktywnie działa na rzecz nowego państwa. Powszechnie znana jest jego miłość do kraju, który już od 1939 roku jest jego ojczyzną. Za jego działalność w 2008 r. w jednym z parków stolicy (Tegucigalpa) wystawiono jego popiersie, a biblioteka dziecięca w Nueva Esperanza nosi jego imię. W 2010 roku napisał książkę „Honduras, przeznaczenie imigranta”.

   Tak kończy się historia żydowskiego życia w naszej gminie. Pomniki na cmentarzu żydowskim w Pokoju przypominają jeszcze o istnieniu tej licznej gminy żydowskiej, niegdyś żyjącej na tych terenach.

  Kirkut, czyli cmentarz żydowski w Pokoju powstał w 1780 r. i jest położony na skraju lasu, przy ulicy Kolejowej. Przy wejściu znajduje się pamiątkowy obelisk z datą powstania kirkutu. Zajmuje powierzchnię ok. 0,3 hektara. Otoczony jest drewnianym płotem z zamkniętą bramą. Teren jest zadbany, wykoszony, porośnięty kilkoma drzewami. Przy płocie rośnie olbrzymi dąb, kwalifikujący się do objęcia ochroną pomnikową. Opartych jest o niego kilka macew. Na terenie nekropolii znajduje się około 120 betonowych obramowań zniszczonych grobowców, 48 macew, z czego połowa zachowana jest w dobrym stanie. Widnieją na nich epitafia w języku hebrajskim i niemieckim. Macewy mają półkoliste zwieńczenia. Można odczytać z nich informacje o narodzinach i śmierci zmarłych. Na jednej z płyt zachowała się nazwa miasta w języku niemieckim, w którym zastała wykonana stela (Opole) oraz nazwisko kamieniarza. Zdobienia pomników najczęściej stanowią motywy florystyczne, w formie wici roślinnych. Na niektórych płytach widoczne są ślady polichromii. Do takich nagrobków należy między innymi macewa Riwy córki Kasriela, na której zachowały się resztki złotego barwnika. Na macewach możemy zobaczyć symbolikę żydowską. Na jednej z płyt znajduje się symbol złamanego drzewa, co w religii żydowskiej oznacza przedwczesną śmierć, na innej gwiazdę Dawida – znak judaizmu i przynależności narodowej, złamaną różę - obrazującą tragiczną śmierć osoby pochowanej. Jedna z najstarszych macew pochodzi z 1849 r. Bardzo dobrze zachował się obelisk, pod którym spoczywa Adolf Ebstein, urodzony w 1829 r, a zmarły w 1882 r.  W 1939 r. cmentarz przeszedł na własność Zrzeszenia Żydów w Niemczech, a w czerwcu 1943 r. został przejęty przez Gestapo - Tajną Policję Państwową w Niemczech. W czasie II wojny nekropolia nie uległa zniszczeniu. Obecna granica kirkutu pokrywa się z  granicą z 1939 r. Cmentarz wpisany jest do rejestru zabytków (Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Opolu) pod numerem A-227/89.

   Szczegółowy opis kirkutu, macew  można odnaleźć w publikacji Manfreda Rossy, opiekuna cmentarza żydowskiego „Członkowie związku synagogalnego w Pokoju na Górnym Śląsku”.

Źródła:

  1. Grundzüge der Geschichte Schlesiens und des Oppelner Landes mit den Chroniken von Carlsruhe, Dammratsch, Falkowitz und den Dörfern der Umgebung, Manfred Rossa, 1999
  2. Zeszyty Eichendorffa 2008, nr 22 kwiecień- czerwies, Martin Richau ,,Helmut Seidel z Fałkowic do Hondurasu. Losy śląskiego Żyda”, przekład Johannes Krosny, wyd. Św. Krzyża w Opolu
  3. Zeszyty Eichendorffa 2009,nr 25  styczeń- marzec, Manfred Rossa,, Siedemset lat historii Śląska oraz szósty Festiwal Weberowski’’, wyd. Św. Krzyża w Opolu
  4. Zeszyty Eichendorffa 2011 ,nr 34 kwiecień- maj, Manfred Rossa ,, Członkowie związku synagogalnego w Pokoju na Górnym Śląsku”, wyd. Św. Krzyża w Opolu
  5. Grundzuge der Geschichte Schlesiens und des Oppelner Landem, Manfred Rossa, 1999
  6. www.kirkuty.xip.pl/pokoj, tekst: K. Bielawski, z dn. 10.06.2012 r.
  7. www.sztetl.org.pl, z dn. 10.06.2012 r.


Renata Dąbrowska

oraz     Jesica Warzecha
     Marta Helińska
     Anna Pypłacz
     Andreas Towara


Skwer pomiedzy ulicą 1 Maja a Sienkiewicza- niegdys miesciła sie tam synagoga.jpeg Obelisk upamietniajacy powstanie nekropoli.jpeg Obraz 086.jpeg Kirkut- wejście główne.jpeg

P1020799.jpeg P1020802.jpeg  macewy na cmentarzu żydowskim w Pokoju fot. Elzbieta Gosławska.jpeg macewy na cmentarzu żydowskim w Pokoju fot. Elżbieta Gosławska.jpeg

Symbolika zydowska- Gwiazda Dawida.jpeg Symbolika żydowska- złamana róza.jpeg Symbolika żydowska- złamane drzewo.jpeg Macewy pod wielkim dębem.jpeg P1020794.jpeg P1020795.jpeg


Jesteśmy stąd. Gmina Pokój z bliska_baner2.jpeg

Opublikował(a): Tomasz Zimoch
Data publikacji:
 27-11-2012 15:43

Przewiń do góry