Parafia Rzymskokatolicka w Fałkowicach

Fałkowice to malownicza miejscowość na terenie gminy Pokój, położona w północnej części województwa opolskiego, na granicy dwóch gmin: Pokój i Świerczów.

Pierwsza wzmianka historyczna o miejscowości pochodzi z 9 marca 1309 roku. Znajduje się ona w dokumencie lokacyjnym przechowywanym w Archiwum Diecezjalnym we Wrocławiu. Dowiadujemy się z niej, że książę opolski Bolko I sprzedał sołectwo we wsi „Scirczemb” (Sierobądz) roztropnym mężom – Maciejowi i Domasłowi, pod warunkiem, że osadzą oni w wymienionej wsi osadników na prawie niemieckim. Z tego wynika, że nazwy „Chwałkowice” lub „Fałkowice” powstały później i nie wiążą się z imionami pierwszych nabywców. Obydwie miały prawdopodobnie źródła w imionach Chwałek lub Fałek.

Początkowo wieś była położona na 25 łanach flamandzkich (1 łan to ok. 25 ha), które należały do proboszcza, sołectwa oraz gospodarzy (kmieci). W XVII wieku w Fałkowicach zamieszkiwało 18 kmieci. Ziemię, którą uprawiali, określano jako lichą, co potwierdza dokument lokacyjny. Jeszcze w XVIII wieku wokół wioski roztaczały się rozległe lasy, które miały i mają wpływ na kształtowanie się swoistego, bardzo łagodnego mikroklimatu. Lasy otaczające wieś były i są znakomitymi terenami łowieckimi. Niegdyś na polowania zjeżdżał tu dwór książęcy z Oleśnicy. Dzisiaj część tych terenów łowieckich należy do Koła Łowieckiego „Dzik” w Pokoju.

Dawniej w okolicznych lasach żyły: tury, żubry, niedźwiedzie, wilki, łosie, ale wyginęły między XIV a XVII wiekiem. Dzisiaj obszary leśne wokół Fałkowic są zamieszkiwane przez dziki, jelenie, sarny, zające, lisy, kuny, daniele, borsuki i jenoty. Można się w nich natknąć również na czaplę siwą, bociana czarnego, kormorana, orła bielika, żurawia oraz na stada gęsi, kaczek czy łabędzi. Rozwojowi tych gatunków sprzyjają liczne stawy hodowlane obfitujące w karpie, szczupaki, sumy, amury, płocie i okonie. Uroku okolicy dodają rozległe lasy sosnowo - świerkowe oraz mieszane.

Dla mieszkańców Fałkowic szczególnie nieszczęśliwy był wiek XVII. W dokumentach kościelnych jest mowa o dwukrotnym wybuchu zarazy. Pierwsza wybuchła w 1613 roku, a druga w 1631. W latach 1773 - 74 nawiedziła wieś choroba bydła zwana „księgosuszem” (inaczej pomór bydła – bardzo zaraźliwa choroba wirusowa, śmiertelność bydła wynosi 90%). Na pamiątkę przyrzeczeń składanych wtedy Bogu do dzisiaj w kościele parafialnym odprawiane są msze dziękczynne. Z tej też okazji każdego roku 16 sierpnia odprawiana jest uroczysta msza z błogosławieństwem i ofiarą oraz odbywa się pielgrzymka do Kościoła Św. Rocha w Dobrzeniu Wielkim, gdyż święty Roch jest czczony na ziemiach polskich jako patron chroniący od zarazy i opiekun zwierząt. Również wiek XIX obfitował w różne nieszczęścia. W 1880 roku we wsi wybuchła epidemia ospy, która spowodowała zamknięcie szkoły i pociągnęła za sobą wiele śmiertelnych ofiar. Osiem lat później w miejscowości panowały odra i szkarlatyna, na które zachorowało aż 70 dzieci. W pamięci mieszkańców utrwalił się także 1903 rok, kiedy powtórzyła się epidemia odry oraz miała miejsce burza śnieżna trwająca od 18 do 20 kwietnia. Potem wystąpiły potężne ulewy, które spowodowały powódź, jakiej nie pamiętano od 185 lat. Zbiory zostały zupełnie zniszczone i część mieszkańców cierpiała z powodu głodu. Czara nieszczęść przepełniła się, kiedy w grudniu 1903 roku oraz w styczniu 1904 roku miejscowość nawiedziły epidemie dyfterytu i szkarlatyny, które były przyczyną wielu ofiar śmiertelnych.

Lata rozkwitu Fałkowic przypadają na XIX wiek. Świadczą o tym znajdujące się we wsi obiekty: kościół, szkoła, budynki urzędowe i rzemieślnicze, 122 budynki mieszkalne oraz 90 budynków gospodarczych. Wówczas społeczność liczyła 904 mieszkańców. W XX wieku, w latach 1910 - 1939 zaznacza się spadek ludności: z 1115 mieszkańców w 1910 r. do 980 w 1925 r., a w 1939 do 575. Bardzo ważnym wydarzeniem była budowa szosy, biegnącej z Fałkowic do Jagiennej, którą rozpoczęto w październiku 1913 roku. Do 1925 roku wieś nie posiadała elektryczności, dlatego zawiązało się zrzeszenie, którego celem stało się zelektryfikowanie miejscowości. W jego skład wchodzili: Jan Gamroth, nauczyciele Juttner, kupiec Schiffen, chałupnik Maciej Golka, zagrodnik Franciszek Golka oraz szewc Franciszek Skroch. Okazało się, że elektryfikacja miała swoich przeciwników, a jednym z nich był Augustyn Kubischok. Zdołał on przekonać mieszkańców o bezcelowości urządzeń elektrycznych i dążył do rozwiązania zrzeszenia. Jednak zwolennicy postępu zwyciężyli i 29 czerwca 1927 roku zabłysły pierwsze lampy elektryczne w Fałkowicach. Kolejnym osiągnięciem miejscowości stało się połączenie autobusowe miejscowości z Wołczynem. Miało to miejsce w 1929 r.

Trzeba również wspomnieć, że 19 maja 1936 r. nazwa wsi Falkowitz została zmieniona na Falkendorf. W ten sposób starano się wymazać ślady polskości tej miejscowości. Po II wojnie światowej, do lat siedemdziesiątych XX wieku, liczba ludności spadała. Spowodowane to było emigracją do Niemiec. Sytuacja poprawiła się w latach 1975-1995, kiedy to we wsi funkcjonowała Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna, która zatrudniała wielu mieszkańców i była dla nich źródłem utrzymania. Należy podkreślić, iż w okresie funkcjonowania RSP poziom życia fałkowiczan zdecydowanie się poprawił. W tym też czasie zmienił się wizerunek wsi. Wybudowano wodociąg, powstało wiele nowych domów, przeprowadzono remonty i naprawy starych zabudowań. W 1984 r. miejscowość wzbogaciła się o okazałą remizę strażacką, która stała się ośrodkiem życia kulturalnego, miejscem spotkań społeczności wiejskiej. W wyniku przemian ustrojowych w 1995 roku spółdzielnię sprywatyzowano. Wielu mieszkańców musiało znowu szukać pracy za granicą, głównie w Niemczech. Obecnie Fałkowice liczą 338 mieszkańców (dane z 2012 r.).

Pierwsze wzmianki o istnieniu szkoły parafialnej w Fałkowicach pochodzą z XVII wieku. Dowiadujemy się o niej z protokołów wizytacyjnych parafii. Wtedy to miejscowy nauczyciel musiał składać uroczyste ślubowanie, że dochowa wiary katolickiej w związku z rozszerzającym się protestantyzmem na Śląsku. Jak wynika z dokumentów, szkoła była zbudowana z drewna i pokryta strzechą. Znajdowała się naprzeciw placu, gdzie później stanął nowy kościół. Dzieci uczęszczały dobrowolnie na naukę, za którą płacili rodzice. Przymus szkolny wprowadzono w dobie oświecenia, a na gminę nałożono obowiązek utrzymania szkoły. W myśl pruskiej ustawy z dnia 3 listopada 1765 roku opracowano program nauczania zgodnie z wymaganiami społeczno-politycznymi. Obowiązkiem szkolnym objęte były dzieci od 6 do 13 lat, nieprzestrzeganie tego obowiązku przez rodziców pociągało za sobą karę.

Z kroniki szkolnej dowiadujemy się, że pierwszym nauczycielem był Jakub Strożny. Po nim posadę objął Glied, a później Gottschalk. Za czasów ostatniego nauczyciela do szkoły uczęszczało 17 uczniów, chociaż zapisanych było 25. W 1804 roku w szkole było 99 uczniów, którzy uczyli się czytania, pisania po polsku i po niemiecku, rachunków oraz religii.

W 1820 roku stary drewniany budynek szkolny nie mógł pomieścić wszystkich dzieci i zachodziła konieczność wybudowania nowej szkoły. Początkowo patron szkoły, którym był król pruski, nie chciał przekazać środków na budowę twierdząc, że jest ona instytucją kościelną. Jednak problem ten rozwiązano i nowy obiekt został oddany do użytku. Kosztował 1237 talarów. Stoi on do dnia dzisiejszego obok Domu Parafialnego. Kolejna szkoła powstała we wsi w 1937 roku. Została ona zbudowana po prawej stronie drogi wiodącej z Domaradza do Fałkowic. Po II wojnie światowej, do roku 1977, była to najpierw siedmioklasowa, a potem ośmioklasowa szkoła podstawowa. Następnie w latach 1977-78 funkcjonowała jako czteroklasowa szkoła. W 1979 uległa ona kolejnemu przekształceniu – w szkołę trzyklasową. Ze względu na małą liczbę dzieci szkołę zlikwidowano definitywnie w 1995 r. Obecnie dzieci z Fałkowic uczęszczają do Publicznej Szkoły Podstawowej w Domaradzu.

Historia kościoła w Fałkowicach jest długa i ciekawa. Nie wiadomo, kiedy go rzeczywiście wybudowano. W 1447 roku był przeprowadzony spis kościołów na tym terenie, jednak Fałkowice nie są w nim wymienione. To nie oznacza, że przed tym rokiem kościół tu nie istniał. Wprawdzie w dokumencie lokacyjnym z 1309 r. jest wzmianka, że jeśli w nowo osadzonej wsi mieszkańcy zbudują kościół, mają zaplanować dwa łany ziemi dla proboszcza. Należy jednak przypuszczać, że do jego powstania zbyt szybko nie doszło. Wiarygodne dane dotyczące pierwszego kościoła w Fałkowicach pochodzą z protokołu powizytacyjnego z 1679 roku, którego autor to wizytator Lorenz Janston z Namysłowa. Dowiadujemy się z niego, że Kościół Parafialny pod wezwaniem Świętego Stanisława został zbudowany dopiero w 1519 roku.

Pierwszy kościół parafialny w Fałkowicach został wykonany z drewna. W środku był wymalowany i ozdobiony obrazami, miał podłogę z drewna, cegieł oraz wąską i ciemną zakrystię. Oddalona nieco wieża także była wybudowana z drewna. Wisiały w niej trzy dzwony, odlane 4 lata po powstaniu świątyni. Pierwszy z nich (największy) poświęcono św. Michałowi, drugi (średni) św. Stanisławowi, a trzeci (mały) św. Wacławowi. Czwarty dzwon umieszczono w małej wieżyczce nad kościołem. Wewnątrz kościoła znajdowała się chrzcielnica wyrzeźbiona z pnia drzewa, która zawierała wodę święconą pod zamknięciem. Obok niej znajdowała się kolumna, w której zamykano święty olej. W XVII wieku w świątyni znajdowała się uboga mównica, proste i prymitywne ławki. Brak było w tym czasie konfesjonału i dlatego spowiedź odbywała się w ławce w pobliżu zakrystii. Wyposażenie kościoła stanowiły: 1 srebrny kielich, 4 alby, 1srebrny krzyż (znajduje się w kościele do dnia dzisiejszego), 4 świeczniki z cyny i 2 z rudy. Nabożeństwa odprawiano w języku polskim, a katecheza odbywała się w niedzielne popołudnia. Plebania i szkoła zostały wybudowane ze środków kościelnych, ponieważ parafianie nie wyrazili chęci pomocy.

W 1703 roku, za urzędowania księdza Sileniusa, świątynia fałkowicka została doszczętnie spalona, a następnie odbudowana – koszt inwestycji to 730 talarów. Po 18 latach, w 1721 roku, kiedy proboszczem był Baltazar, kościół ponownie doszczętnie spłonął. Ksiądz załamał się i odszedł z parafii. W następnym roku tj. 1722, ksiądz Franz Klimetzky z Opola, mimo wielu trudności, rozpoczął kolejną odbudowę świątyni z ołtarzem i amboną. Została ona sfinalizowana w 1733 r. Z biegiem czasu drewniany kościółek stał się zbyt ciasny i zastąpił go obecny – murowany, który powstał w 1881 r. Decyzję o budowie nowej świątyni podjęto w 1865 r., zaś zezwolenie z urzędu biskupiego ksiądz Adolph Kempski otrzymał w 1868 r. Grunt pod inwestycję zakupiono naprzeciwko starego kościoła, po drugiej stronie ulicy za 696 talarów, 27 srebrnych groszy i 6 fenigów. Cegły pod budowę przywieziono barkami – Odrą – do Popielowa, a drewno pozyskano z okolicznych lasów. 24 lipca 1878 roku ksiądz Kusch z Dobrzenia Wielkiego położył kamień węgielny pod nowy kościół. Przewidywano, że świątynia będzie kosztowała 150 tys. marek, z czego ⅓ mieli pokryć parafianie, a ⅔ władze kościelne. Patronat nad budową objął król pruski Wilhelm I, niemiecki cesarz. 16 czerwca ksiądz Kempski poświęcił 2 dzwony – jeden ku czci św. Barbary, drugi ku czci Marii. Zostały one odlane i przekazane przez firmę Geitner z Wrocławia. Wisiały one do I wojny światowej, zdjęto je w 1916 r. i wykorzystano na cele wojenne.

Wyposażenie nowego kościoła w stylu neogotyckim wyceniono na 4405 marek. W jego skład wchodziły: ołtarz główny, ambona, ołtarze boczne, ława do komunii oraz 4 konfesjonały z drewna lipowego. Zakupiono także organy za 6000 marek, wykonał je mistrz Ciopke. Po obu stronach świątyni wisiały 2 obrazy, z których jeden przedstawiał św. Stanisława, a drugi św. Barbarę. Namalował je Meler Blach.

Po księdzu Kempskim, w 1886 roku proboszczem został Maksymilian Ganczarski. Za jego czasów wybudowano plebanię, chociaż mieszkańcy nie byli chętni tej inwestycji. Po nim parafię objął ksiądz Józef Goretzki, pełnił on funkcję proboszcza w latach 1891-1937. Kontynuował rozbudowę kościoła, jednak nie sfinalizował jej zbyt szybko ze względu na I wojnę światową. Dopiero w 1928 roku przebudował wieżę kościoła z drewnianej na murowaną. Wtedy też umieszczono na niej zegar, który znajduje się tam do chwili obecnej. Po śmierci księdza Goretzkiego probostwo na krótko objął Wilhelm Schulz. W 1938 roku do parafii przybył ksiądz Buhl, który dążył do odnowienia fałkowickiej świątyni, jednak przeszkodziła mu w tym II wojna światowa. Po jej zakończeniu miejscowość znalazła się w obrębie państwa polskiego. Funkcję proboszczów w tym okresie pełnili: Franz Wenzel Buhl (1938-1969) oraz Józef Bałabuch (1969-2005). Obecnie proboszczem jest ksiądz dziekan Joachim Solga, który pełni tę funkcję od 2005 r.

Parafia fałkowicka jest położona na północnym krańcu Diecezji Opolskiej, sąsiaduje od wschodu z parafią Dąbrówka Dolna, od południa z parafią Pokój, a od północy z parafią Świerczów, leżącą w Archidiecezji Wrocławskiej. Parafia Fałkowice należy do Dekanatu Zagwiździańskiego, skupia 11 miejscowości i liczy około 1500 wiernych. Rzeczywista liczba parafian jest trudna do określenia ze względu na liczne wyjazdy zarobkowe za granicę. Parafię zamieszkuje ludność napływowa i autochtoniczna, z tego względu w niedzielę odprawia się także mszę w języku niemieckim. Odpust w kościele odbywa się w niedzielę po 8 maja i nawiązuje do patrona kościoła – św. Stanisława. Na uwagę zasługują również dwie kapliczki i cmentarz znajdujące się w Fałkowicach.

Cmentarz najprawdopodobniej powstał na początku XVI wieku, w tym samym czasie co pierwszy kościół. Ma on kształt prostokąta i jest położony naprzeciwko kościoła, przy drodze prowadzącej do miejscowości Świercowskie. Najstarsze nagrobki pochodzą z XIX wieku. Najciekawszy przedstawia Matkę Boską z Jezusem zdjętym z krzyża i znajduje się na początku cmentarza, z lewej strony. Na uwagę zasługuje także grób pochodzący z XX wieku, w którym pochowano dwie uczestniczki Powstania Warszawskiego: Jadwigę Kwiatkowską i Annę Lelerz. Położony jest on w środkowej części nekropolii, z lewej strony.

Bardzo ważną rolę w życiu fałkowiczan odgrywa kapliczka św. Floriana, patrona strażaków. Każdego roku organizowane są do niej procesje, podczas których mieszkańcy modlą się o ochronę przed pożarami. Kapliczka znajduje się po prawej stronie ulicy prowadzącej do miejscowości Świercowskie, ok. 50 m za kościołem.

Również co roku odbywają się procesje do kapliczki św. Urbana, znajdującej się po prawej stronie drogi do Lubnowa, pod koniec miejscowości. Święty ten był bardzo popularny w średniowieczu. W jego dzień, czyli 25 maja, błogosławi się pola i rolnicy modlą się o dobre urodzaje.

Od 2010 roku w Muzeum Diecezjalnym w Opolu można podziwiać fałkowicką Madonnę, czyli gotycką rzeźbę Matki Boskiej z Dzieciątkiem z końca XIV wieku. Nie wiadomo jak trafiła ona do Fałkowic. Początkowo była wystawiana w kapliczce św. Floriana i należała do rodziny Kukloków. Nikt nie znał jej wartości artystycznej i historycznej. Jest to tymczasem jedno z najcenniejszych dzieł górnośląskiego snycerstwa. W latach 40 – tych XX wieku przeniesiono ja do kościoła i umieszczono w nawie kościelnej, obok ołtarza. Ma 85 cm wysokości i jest wykonana z drewna. W 1987 roku ksiądz Józef Bałabuch przekazał rzeźbę do Muzeum Diecezjalnego w Opolu, aby zabezpieczyć ją przed kradzieżą i zapewnić jej fachową opiekę. Madonna przeszła w 2010 roku zabiegi konserwatorskie w Warszawie, usunięto z niej powojenne farby, odrestaurowano i na nowo można ją oglądać w Opolu.

Źródła:

Letka Zdzisława, Dzieje Fałkowic w latach 1309 – 1939, Opole 1998 (praca magisterska)
Strona internetowa Parafii Rzymskokatolickiej w Fałkowicach
Informacje zebrane przez uczniów klasy IIC w roku szkolnym 2011/2012 w ramach projektu edukacyjnego: Historia Fałkowic i Parafii Rzymskokatolickiej w Fałkowicach
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Tom VII, Województwo Opolskie, pod red. T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego, Zeszyt 11, Miasto Opole i powiat opolski, Instytut Sztuki PAN, Pracownia Inwentaryzacji Zabytków, 1969
Richau Martin Nowy blask fałkowickiej Madonny, w Zeszytach Eichendorfa, Zeszyt 34, 2011